EL ÖRGÜSÜ HALILARIN DOKUNMASI
Önceki dersimizde halının ne olduğunu tezgahlarda ve dokumaya başlamadan önce yapılan hazırlıkları gördük. Bu dersimizde de halının dokunmasını inceleyeceğiz.
HALININ DOKUNMASI
Halı belirli bir tarzda ilme (düğüm) atılarak yapılan bir dokuma türüdür.
Resim 1. Çözgünün tezgaha aktarılması.
İLME NEDİR?
- Halı dokunurken yün, ipek veya floş ipliğin, çözgünün her çift teline belirli bir biçimde yanyana bağlanarak sıralar oluşturan iplik düğümleridir.
- İlme halının havlı yüzeyini meydana getirir.
Resim 2. İlme halının havlı yüzeyini oluşturur.
YURDUMUZDA HALI DOKUMACILIĞINDA KAÇ TÜR İLME (DÜĞÜM) KULLANILIR.
İki tür düğüm kullanılır.
1- Türk düğümü
2- İran düğümü
Bu düğüme Gördes düğümü denildiği gibi, kapalı düğüm de denilmektedir.
- Bu düğüm halının her çift teline bağlanarak uçlar iki telin arasından çıkarılır.
- Bu düğümle dokunan halılar daha uzun ömürlü olurlar.
- Geometrik ve üsluplanmış desen motifleri bu düğümde halıda kendini daha iyi gösterir.
Şekil 1. Türk düğümü.
2- İRAN DÜĞÜMÜ
Bu düğüm şekli, ilk olarak İran'da kullanılması nedeniyle bu ismi almıştır. Sine düğümü ve açık düğümde denilmektedir.
- Bitkisel motifli desenler bu düğümle halı yüzeyinde daha düzgün görünmektedir.
- Bu düğümde; ilme ipliği ya ön çözgü teline ya da arka çözgü teline bağlanarak, ilme ipliğinin diğer ucu öbür telin arkasından önüne geçirilerek serbest bırakılır.
Şekil 2. İran düğümü
DOKUMA İŞLEMİ NASIL YAPILIR?
- Dokumaya başlamadan önce, kilim dokusundan itibaren çözgünün iki kenarına da 5 ve 10 cm ölçü alınarak işaret konur.
- Halının düzgün ve kalitesinde çıkması için bu işaretler arasına halı enine paralel olarak düz bir çizgi (Çirpi) çizilir.
- Halı hangi ilme tarzında (açık veya kapalı) dokunacaksa, dokunmaya o ilme şekliyle başlanır ve halı bitinceye kadar bu ilme tarzı değiştirilmez.
- Varangelen ağacı aşağıda iken kaliteye uygun zemin rengindeki ilme ipliği her çift çözgü teline ilme atılarak kıyı kolonunun bir sırası tamamlanır.
- Halının iki kenarında bulunan bir çift çözgü teline ilme atılmaz.
- Kenar örgüsü, zemin rengindeki çift katlı ilme ipliği ile örtülür.
- Dokuyucu dokuma anında mutlaka bıçak kullanmalıdır.
- İlk atkı varangelen aşağıda iken düz olarak geçirilir. Buna basmâ atkı (alt atkı, kalın atkı) denilir.
- Basma atkı sıkıştırıldıktan sonra varangelen yukarı kaldırılır.
- İkinci atkı geçirilip ve kirkitle çözgü telleri arasına iyice yedirilerek atılır. Buna da süzme atkı (üst atkı, ince atkı, döke) denir.
- Daha sonra varangelen aşağı indirilir.
- Kirkit darbelerinin ince atkıyı kesmemesi, hemde ilme sıralarının tam oturması için çözgü arasından patkı (baskı) ipi geçirilerek kirkit sıkıştırma işlemi yapılır.
- Atılan ilme uçları elle çekilerek düzeltilir.
- Daha sonra, dokunan halının kalitesi ve hav yüksekliğine göre ayarlı makasla, ilme uçları sağdan başlanarak kesilir.
- Halı dokunup bitene kadar hep aynı makas kullanılmalıdır. - Atılan ilme uçları sağdan başlanarak kesilir.
- Daha sonra aynı işlem devam eder. Kıyı kolonu bittikten sonra halıda bordür olarak dış sedef, geniş su ve iç sedef kısmının dokunmasına kenarlardan ortaya doğru başlanır.
- Bordürün dokunması bittikten sonra, zemin kısmının desenine orta telden itibaren sağa ve sola doğru başlanır.
- Dokuma sırasında desenin halıya yanlış aktarılması gibi bir hata meydana gelirse, derhal dokunan kısım sökülerek hatanın düzeltilmesi yoluna gidilir.
- Dokuma işlemi yapılırken dokunan kısım yükseldikçe, alt levente sarılarak per alma işlemi yapılır.
- Desene göre halının yarısına kadar dokuma işlemi bittiğinde, aynı noktadan ilk yarıdaki işlemler ters alınarak tekrarlanır.
- Böylece dokuma işi bitmiş olur. Önce kilim, sora çiti örgüsü yapılır.
- Saçak boyu bırakılarak çözgü telleri kesilir.
- Halı tezgahtan çıkarılır. Halının bu haline "ham halı" denir.
- "Ham halı"nın, dokuma hatalarının ortaya çıkması, renklerin canlılık kazanması, kirden temizlenerek satışa arz edilecek hale gelmesi için yıkanması gerekir.
Resim 3. Kesime hazır bir halı.
Resim 4. Dokuma İşlemi.
HALIDA KALİTEYİ ETKİLEYEN UNSURLAR NELERDİR?
1- Halı tiplerine göre tezgah seçimi
2- Halı dokunan yerin nem durumu
3- Çözgü ipinin kaliteye göre kullanılması
4- Çözgünün tezgaha düzgün takılması
5- Kaliteye göre atkı, desene göre ilmeklik iplik kullanılması
6- İlk dokumanın halı öğretmeni tarafından başlatılması
7- Kilim dokusunun halı ebadına göre yapılması
8- Desenin dokuyucuya izah edilmesi
9- Kaliteye uygun düğüm atılması
10- İlmeleri el ile koparmak
11- Halı karakterine uygun makas kullanmak