KİRAZ-VİŞNE YETİŞTİRİCİLİĞİ

KİRAZ-VİŞNE YETİŞTİRİCİLİĞİ

Anadolu birçok meyve türünde olduğu gibi, kiraz ve vişnenin de anavatanı sınırları içerisindedir. Hazar denizi ile Karadeniz arasındaki bölge kirazın, İstanbul ile Hazar denizi arasında uzanan Kuzey Anadolu dağları ise vişnenin anavatanı olarak bilinmektedir. Hatta vişnenin botanikteki latince adı prunus cerasus, bugünkü Giresun'un eski adı olan Kerasus'tan geldiği tahmin edilmektedir.

Kiraz ve vişnenin Avrupa ve diğer kıtalara yayılması, tohumlarının kuşlar, diğer hayvanlar ve göçmenler tarafından taşınmalarıyla olmuştur.

Ülkemizde hemen hemen her bölgemizde kiraz ve vişne yetiştiriciliği yapılmakta olup, üretilen kirazın hemen hepsi taze halde tüketilmektedir. Özellikle son yıllarda dış ülkelere kiraz ve vişne satımında artışlar görülmektedir. Üretilen vişne ise, derin dondurma, kurutma, meyve suyu, konserve ve reçel yapımı şeklinde değerlendirilmekte ve dış ülkelere özellikle dondurulmuş halde ihraç edilmektedir.

Kiraz üretimi 1999 yılı verilerine göre 250.000 ton, vişne ise 125 000 tondur. Kiraz üretimi ülkemizin Orta Anadolu ve Göller Bölgesi, İç Ege ve Marmara bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Türkiye kiraz üretiminin yaklaşık %57.2'ini 9 il vermektedir. En önemli üretim merkezleri arasında %8.6, 8.5 ve 8.5 ile sırasıyla Kocaeli, Manisa ve İzmir gelmektedir . Türkiye özellikle son yıllarda kiraz ihracatının tamamına yakın kısmını AB ülkelerine gerçekleştirmektedir. Dünyada diğer önemli kiraz ihracatçısı ülkelerle rekabet edebilen ve Avrupa'da "Türk Kirazı" imajını yaratan ülkemiz, 0900 Ziraat çeşidi ile Avrupa pazarlarında kendisinden söz ettirmeyi başarmıştır. Taze kiraz ihracatında yaşanan en önemli sorun, 0900 Ziraat çeşidinden istenilen kalite ve miktarda ürün bulamama olarak dile getirilmektedir.

Bu haliyle Türkiye, dünyada kirazda ikinci sırada ve vişnede dördüncü sırada bulunmaktadır. Kiraz ve vişne üretim toplamı olarak Türkiye, Avrupa topluluğuna dahil 12 ülkenin toplam kiraz-vişne üretiminin yıllara göre %30-35'ine sahiptir.

Kiraz, ılıman iklim meyve türleri içerisinde meyvelerini en erken olgunlaştıran bir türdür. Bu, kirazın doğasında var olan üstün bir özelliğidir. Vişne ise, çok çeşitli değerlendirme özelliklerine sahiptir. Bu yönleriyle her iki türde de gerek üretim gerekse pazarlama yönünden herhangi bir tıkanıklık düşünülmez.

Kirazlar 5-6 yaşında verime geçerler, tam ve ekonomik olarak verime yatmaları 10-12 yıl alır. Her ne kadar yüzyıl yaşasalar da, ekonomik ömürleri 25-30 yıldır. Vişnenin ekonomik ömrü ise 15-20 yıldır.

Uzun vadeli, pahalı bir yatırım olan kiraz-vişne yetiştiriciliğinde başlangıçta hata yapmamak için, aşağıdaki önemli noktaları göz önünde bulundurmak gerekir.

DÖLLENME

Döllenme, kiraz yetiştiriciliğinin en önemli konusudur. Dünyada mevcut 1.500 civarındaki kiraz çeşidinde (X) ışınlanması yoluyla elde edilmiş birkaç tanesi dışındaki hepsi, mutlak kendine kısırdır. Yani kendi kendini tozladığı zaman, bir kiraz çeşidinden alınan meyve oranı genellikle %0'dır. Dolaysıyla tek çeşitten kurulmuş kiraz bahçelerinden meyve alınamaz veya nadir olarak %1-2 alınabilir. Halbuki, ekonomik bir kiraz yetiştiriciliği için, 100 çiçeğin en az 25-40'ı meyveye dönüşmelidir. Hatta bu oran 40'tan fazla olursa daha iyi olur. Bunun içinde bahçe planlarında birbirlerini iyi dölleyebilen kirazlar göz önüne alınmalıdır. Bunun yanında çeşitlerin çiçeklenme zamanları da birbirine uymalı, birbirlerini dölleyecek olan çeşitler arasında 2 sıradan fazla uzak mesafe olmamalı ve bahçede döllenmeyi yapacak yeteri sayıda arı olmalıdır. 30-40 dekarlık bahçe için 15.000-20.000 arı yeterlidir.

Kiraz yetiştiriciliği yapılan diğer ülkelerde olduğu gibi, Türkiye'de de bahçe planlamasında, birbirlerini en iyi dölleyen çeşitler belirlenmiştir.

Kirazlarda, birbirilerini döllemeyen çeşitler bir grup meydana getirirler. Buna �uyuşmazlık grubu� denir. Döllenme olabilmesi için ele alınan çeşitlerin aynı uyuşmazlık grubundan olmaması ve ayrı grupta olması gerekir ve bu çeşitler aynı zamanda çiçeklenmelidirler.

Böylece, Türkiye'de yetiştiriciliği tavsiye edilen 24 kiraz çeşidinin en iyi dölleyicileri belirlenmiştir. Örneğin, yetiştiricilerimizin Napolyon dedikleri 0900 Ziraat çeşidinin en iyi dölleyicileri Lambert, Stark's Gold (sarı kiraz), Merton late ve Bigarreau Gaucher çeşitleridir. Fakat Karabodur kirazının dölleyicileri Van, Merton late, Bigarreau Gaucher, Edirne ve Merton Bigarreau çeşitleridir.

Yetiştiriciliği tavsiye edilen kiraz çeşitleri için uygun dölleyici çeşitleri, önem sırasına göre aşağıda belirtilmiştir. Bu belirlemede, isimleri tekrarlamamak için, çeşitlere verilen numaralardan yararlanılmıştır (Koyu yazılan çeşitler �Universal Donor� olup, kendileriyle aynı zamanda çiçek açan tüm çeşitleri dölleyebilmektedirler).

1. Edirne : 6, 9, 11, 12, 15, 18, 19, 23

2. Turfanda : 3, 7, 11

3. Early Burlat : 2, 7, 11

4. Starking Hardy Giant : 6, 10, 11

5. Durona di Cesena : 6, 11, 15

6. Vista : 1, 4, 5, 10, 12, 13, 14, 17, 24

7. Merton Premier : 2, 3, 11, 12, 13, 14

8. Larian : 10, 12, 13

9. Merton Bigarreau : 1, 15, 18, 19, 22, 23

10. Berryessa : 4, 6, 12, 13, 14

11 . Noir de Guben : 1, 2, 3, 4, 5, 7, 12, 13, 17, 24

12. Van : 1, 6, 7, 10, 11, 13, 14, 22

13. Bing : 6, 7, 10, 11, 12

14. Bigarreau Napoleon : 6, 7, 10, 11, 127

15. Bigarreau Gaucher : 1, 5, 9, 16, 17, 18, 19, 22, 23

16. Noble : 9, 15, 19, 22, 23

17. Bella di pistoia : 6, 11, 15

18. Karabodur : 1, 9, 12, 15, 23

19. Merton Marvel : 1, 9, 16, 23

20. Karagevrek : 6, 15

21. 0900 Ziraat : 15, 22,23, Stark's Gold

22. Lambert : 9, 12, 15, 21, 23

23. Merton late : 1, 9, 15, 18, 19, 22

24. Stella : Kendine verimlidir

Tavsiye edilen 2 vişne çeşidi olan �Montmorency� ve �Kütahya�da döllenme sorunu olmayıp, kullanılacak ikinci bir çeşit verimi daha çok artırır.

Kirazlarda döllenme, hasat ve pazarlama kolaylıkları için; bahçede erken'den geç'e doğru olacak şekilde en az 4-5 çeşit, hatta en iyisi de 7-8 çeşit dikilmelidir.

Örneğin aşağıdaki bir kiraz bahçesi düzeni çok uygundur.

Early Burlat : X X X X X X X X X X

Vista : X X X X X X X X X X

Merton Premier : X X X X X X X X X X

Noir de Guben : X X X X X X X X X X

Van : X X X X X X X X X X

Bigarreau Gaucher : X X X X X X X X X X

Merton Mervel : X X X X X X X X X X

0900 Ziraat : X X X X X X X X X X

Bir çeşidin yeri tavsiye edilen diğer bir çeşitle değiştirilerek bu bahçe örnekleri arttırılabilir.

İKLİM

İklim faktörlerinden en önemlisi sıcaklık olup, kirazlar gerek düşük gerek yüksek olsun aşırı sıcaklara dayanamazlar. Kirazlar yazları serin geçen yerleri severler. Kiraz ve vişnelerin odunları çok düşük sıcaklıklara dayandığı halde, açmış çiçekler -2°C'de donarlar.

Çiçeklenmeye yakın dönemdeki yağışlar, döllenmeye engel olduğundan ve olgunlaşmaya yakın dönemdeki yağışlarda meyve çatlaması yaptıklarından zararlıdırlar.

İyi bir ürün almak için, kiraz ve vişneler kışın yeteri kadar üşümelidir. Bu ihtiyacı giderilmeyince tomurcuk silkmesi yapar ve düzensiz çiçeklenirler.

YER VE YÖNEY

Doğal drenajı iyi, donlardan ari ve kuzey rüzgarlarına kapalı olan yerler kiraz-vişne yetiştiriciliği için uygundur. Sulanabildiği taktirde doğal drenaja sahip olduğundan, meyilli yerler bu bakımdan daha uygundur. Ancak böyle yerlerdeki erozyon sorunu toprak işleme ile, toprağın verimliliği ise gübreleme yoluyla giderilebilir.

TOPRAK

Drenajı iyi yapılmış, çok verimli, havalanmaya elverişli ve yaz ayları devamınca sulanabilen topraklar, kiraz ve vişne yetiştiriciliğine çok uygundur. Böyle topraklarda ağaçlar zamklanmaz ve sağlıklı olur, meyveler kaliteli ve iri olur. Ağır, havalanmayan topraklarda ağaçlar zayıf gelişir, zamklanma yaparlar ve meyvelerin yenen kısmı azalır.

ANAÇLAR

Kiraz ve vişnelere anaç olarak, ülkemizde daha çok yabani kiraz (kuş kirazı) ile İdris kullanılmaktadır. Verimli, derin, rutubetli ve drenajı iyi yapılmış taban arazilerde yabani kiraz kullanılmalıdır. Fakir, kireçli ve sulama imkanı daha az olan meyilli arazilerde ise İdris anacı tercih edilmelidir. Zorunluluk olmadıkça, kiraz-vişne çeşitleri için daima yabani kiraz anacı tercih edilmelidir.

Ancak, son yıllarda değişik üllkelerde geliştirilmiş olan GiselA 5, GiselA 6, MaXMa 14, Weiroot 158, Tabel, Mahalep SL 64 ve Mazzard F 12/1 gibi ve yarı-bodur, bodur olarak tanımlanan klon anaçları da ülkemize getirtilerek değişik bölgelerde deneme ve üretim imkanları araştırmaları devam etmektedir. Bunlardan kireçli topraklar için SL 64 ve diğer topraklar için ise Gisel A 5 ve GiselA 6 ile MaxMa 14 ümit var görülmektedir.

ÇEŞİTLER

Yetiştiriciliği tavsiye edilen kiraz çeşitleri ve özellikleri, olgunlaşma sırasına göre aşağıda belirtilmiştir.

Edirne: Çok erkenci, meyvesi yuvarlak, orta iri ve 3.28 gram ağırlığında, kahverengimsi-şarabi renkte, orta sert, az lifli, orta kalitededir. Ağaçları verimli olup, %10 oranında meyve çatlaması yapar.

Turfanda: Çok erkenci, meyvesi kalp şeklinde, orta iri ve 3.72 gram ağırlığında, morumsu-şarabi renkte, orta sert, orta sulu, lifli, orta kalitededir. Ağaçları çok verimli olup %7 oranında meyve çatlaması yapar.

Early Burlat: Çok erkenci çeşitlerin en kalitelisi olup, meyvesi yuvarlak-yassı, iri ve 6.38 gram ağırlığında, parlak koyu kırmızı renkte, sert, çok sulu, ince yapılı, çok kalitelidir. Ağaçlar çok verimli olup, %25 oranında meyve çatlaması yapar. Bu bakımdan olgunluğa yakın dönemde yağış almayan bölgelerde önerilir.

Şekil 6. Early Burlat kiraz çeşidi.

Starking Hardy Giant: Erkenci, meyvesi kalp şekline yakın, iri 5.62 gram ağırlığında, parlak koyu kırmızı renkte, çok sert, sulu, çok kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, %9 oranında meyve çatlaması yapar.

Durona di Cesena: Erkenci, meyvesi yuvarlakça-kalp şeklinde, iri 6.1 gram ağırlığında, parlak koyu kırmızı renkte, sert sulu ve çok kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, %9 oranında meyve çatlaması yapar.

Vista: Erkenci, meyvesi geniş kalp şeklinde, iri, 6.31 gram ağırlığında, parlak koyu kırmızı renkte, sert, sulu, ince yapılı ve iyi kalitelidir. Ağaçları verimli olup, hiç meyve çatlaması yapmaz. Kendisiyle aynı zamanda çiçek açan bütün kirazları döller.

Şekil 7. Vista kiraz çeşidi

Merton Premier: Orta mevsim, meyvesi kalp şeklinde, iri, 5.27 gram ağırlığında, koyu kırmızı-mor renkli, orta sert, sulu, ince yapılı ve çok kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, hiç meyve çatlaması yapmaz.

Merton Bigarrau: Orta mevsim, meyvesi yuvarlakça kalp şeklinde, iri, 6.99 ağırlığında, parlak koyu kırmızımsı-kahverenkli, sert gevrek, sulu, çok kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup %1 oranında meyve çatlaması yapar.

Şekil 8. Merton Bigarrau kiraz çeşidi

Larian: Orta mevsim, yuvarlak-kalp şeklinde, iri, 6.68 gram ağırlığında, parlak koyu kırmızı renkte, orta sert-sert, orta sulu, ince yapılı ve çok iyi kalitelidir. Ağaçları orta-çok verimli olup, hiç meyve çatlaması yapmaz.

Berryessa: Orta mevsim, meyvesi kalp şeklinde, iri, 6.84 gram ağırlığında, parlak siyaha yakın koyu kırmızı renkli, orta sert, sulu, orta lifli ve kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, %2 oranında meyve çatlaması yapar.

Noir de Guben: Geç mevsim, meyvesi yuvarlak şekilli, iri, 5.65 gram ağırlığında, koyu kırmızıya çalan kahverengi, hemen hemen siyah renkli, sert-çok sert, gevrek ve çok kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, %6 oranında meyve çatlaması yapar.

Stella: Geç mevsim, meyvesi fıçı şeklinde, çok iri, 7.2 gram ağırlığında, parlak koyu kırmızı renkli, çok sert, gevrek ve çok kalitelidir. Ağaçları çok verimli ve %9 oranında meyve çatlaması yapar. Şu anda Ülkemizde üretimi önerilen kendine verimli olarak bilinen tek çeşittir.

Van: Geç mevsim, meyvesi yuvarlak-kalp şeklinde, çok iri, 7.91 gram ağırlığında, oldukça çok parlak kırmızı renkte, çok sert, gevrek, sulu ve çok kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, %9 oranında meyve çatlaması yapar.

Şekil 9. Van kiraz çeşidi

Bing: Geç mevsim, meyvesi kalp şeklinde, çok iri, 7.28 gram ağırlığında, orta parlak, şarabi-koyu kırmızı renkli, sert, gevrek, sulu ve çok kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, %16 oranında meyve çatlaması yapar. Bu bakımdan, olgunluğa yakın dönemde yağış olmayan bölgelere önerilir.

Bigerreau Napoleon: Geç mevsim, meyvesi kalp şeklinde, iri, 6.27 gram ağırlığında, donuk sarı zemin üzerine canlı karmin kırmızısı renkte, sert, gevrek, sulu ve kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, %4 oranında meyve çatlaması yapar.

Bigerreau Gaucher: Geç mevsim, meyvesi yuvarlak kalp şeklinde, iri, 6.25 gram ağırlığında, hemen hemen siyaha yakın, oldukça koyu kırmızı renkli, sert gevrek, sulu ve çok kalitelidir. Ağacı verimli olup, %1 oranında meyve çatlaması yapar.

Noble: Geç mevsim, meyvesi kalp şeklinde, çok iri, 7.41 gram ağırlığında, koyu morumsu ve hemen hemen siyaha yakın renkli, çok sert, gevrek, sulu ve çok kalitelidir. Ağaçları orta derecede verimli olup, %5 oranında meyve çatlaması yapar.

Bella di Pistoia: Geç mevsim, meyvesi yuvarlakça, iri, 6.11 gram ağırlığında, parlak sarı zemin üzeri pembemsi kırmızı renkli, çok sert, gevrek, sulu ve çok kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, %3 oranında meyve çatlaması yapar. Sanayi çeşidi olarak da kullanılabilir.

Karabodur: Çok geççi, meyvesi genişçe-kalp şeklinde, çok iri 7.46 gram ağırlığında, parlak sarı zemin üzeri kırmızımsı pembe renkli, sert, sulu, az lifli ve kalitelidir. Ağaçları orta derecede verimli olup, %8 oranda meyve çatlaması yapar.

Merton Marvel: Çok geççi, meyvesi yuvarlakça-kalp şeklinde, iri, 6.23 gram ağırlığında koyu kırmızı-morumsu renkli, çok sert, gevrek, sulu ve çok iyi kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, %3 oranında meyve çatlaması yapar.

Karagevrek: Çok geççi meyvesi fıçı şekilli-hafif konik, çok iri, 7.78 gram ağırlığında, koyu morumsu-kırmızı renkli, sert, gevrek, çok sulu ve kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, %11 oranında meyve çatlaması yapar.

0900 Ziraat: Çok geççi, meyvesi geniş kalp şeklinde, çok iri, 8.18 gram ağırlığında, parlak koyu kırmızı renkli, çok sert, gevrek, sulu ve çok kalitelidir. Ağaçları verimli olup hiç meyve çatlaması yapmaz, ülkemizde çok yaygın olup �Napolyon� diye de tanınır.

Şekil 10. 0900 Ziraat kiraz çeşidi

Lambert: Çok geççi, meyvesi kalp şeklinde, çok iri, 7.6 gram ağırlığında, parlak koyu kırmızı renkli, çok sert, gevrek ve çok iyi kalitelidir. Ağaçları çok verimli ve %18 oranında meyve çatlaması yapar. Bu bakımdan olgunluğa yakın dönemde yağış olmayan bölgelerde önerilir.

Şekil 11. Lambert kiraz çeşidi

Merton Late: Çok geççi, meyvesi yuvarlakça, iri, 5.76 gram ağırlığında, donuk sarı zemin üzeri parlak pembemsi-kırmızı renkli, sert, gevrek sulu ve kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, %4 oranında meyve çatlaması yapar.

Bu çeşitler dışında yeni çeşitlerin (Star, Sunburst, Summit, Belge, Noir de Meched, Fercer-Arcina, Ferboulus, Celeste, Lapins, Sweetheart vb gibi) seçimi için çalışmalar devam etmektedir. Bu konuda daha fazla bilgi almak için, İl ve İlçe Tarım Müdürlüklerine ya da Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsüne başvurulabilir.

Kiraz için sanayi çeşitleri

Beyaz kiraz,

Hacıömer Karası

Beyaz Ömeroğlu

Siyah Ömeroğlu

Akçilli

Üreticiye tavsiye edilen vişne çeşitleri

Montmorency: Geç mevsim, meyvesi yuvarlakça, orta iri, 4.62 gram ağırlığında, kırmızı renkli, orta sert, sulu ve kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, hiç meyve çatlaması yapmaz.

Kütahya (Seleksiyon No 1408, 1353, 1350): Çok geççi, meyvesi yuvarlak, çok iri, 6.79 gram ağırlığında, koyu morumsu-şarabi renkte, çok sert, çok sulu, az lifli ve çok iyi kalitelidir. Ağaçları çok verimli olup, hiç meyve çatlaması yapmaz.

Şekil 12. Kütahya vişne çeşidi